راههای زیر زمینی و عجایب ناشناخته آن همیشه در فیلمهای علمی تخیلی یکی از سکانسهای مشهور و مورد علاقه کارگردانان و تماشاگران است. تاریکی و مخوفی اعماق ناشناخته زمین، هر انسان ماجراجویی بوده را به یاد ژول ورن و داستانهایش میاندازد و با خود به دنیای عجایب میبرد. زمانی برای ما تبریزیها این داستانهای شگفتانگیز […]
راههای زیر زمینی و عجایب ناشناخته آن همیشه در فیلمهای علمی تخیلی یکی از سکانسهای مشهور و مورد علاقه کارگردانان و تماشاگران است. تاریکی و مخوفی اعماق ناشناخته زمین، هر انسان ماجراجویی بوده را به یاد ژول ورن و داستانهایش میاندازد و با خود به دنیای عجایب میبرد.
زمانی برای ما تبریزیها این داستانهای شگفتانگیز رنگ واقعیت به خود میگیرد که متوجه شویم زیر همین خیابانهایی که هر روز از آنها میگذریم دنیایی وجود دارد با صدها سال تاریخ که مدتها به خواب رفته است و از آن بیخبریم!
میگویند در تبریز از زمان ایلخانان راههای زیرزمینی برای رفت و آمد سپاهیان در سه مسیر وجود داشته و هر کس این موضوع را به نحوی که دوست دارد روایت میکند!
در زیرزمین تبریز تونل و نقب و گذرگاهی وجود دارد که از سه نقطه حاشیه و حومه شهر راههای زیر زمینی طوری احداث شده که از زیر ساختمان «ارک علیشاه ( گذشته و به سوی «آجی چای» ادامه مییابد.
رشته اول از «باغشمال » یا «شازدا باغی» شروع میشود که از جنوبشرقی به مرکز شهر یا ارک ادامه دارد، راه دوم از محله «باغمئشه » از زیر عمارت «ربع رشیدی » از جنوبشرقی به سوی ارک آمده، این دو راه زیرزمینی به هم پیوسته و از زیر عمارت ارک به سوی شمالغربی یا محله «شنب غازان » ادامه یافته سپس به سوی آجی چای در محدوده تبریز ادامه پیدا میکند و چند رشته فرعی نیز از ارک در امتداد خیابان فردوسی عبور کرده از زیر بازار گذشته به سوی میدان چایی (مهرانرود) راه پیدا می کند.
در این مسیر، تونلها و گذرگاههای زیرزمینی است که اکثر فاضلاب حمامها و مساجد و خانهها به این راههای زیر زمینی میریزد و چندین صد سال است که این راهها مورد استفاده مردم شهر است بدون آنکه مردم خود بدانند سرانجام و ابتدا و انتهای این تونلها و گذرگاهها از کجا است.
قدیمیها گفتهاند این چاهها که به نام (گچک قویو= چاه های عبوری) معروف هستند شاید محل عبور و مرور پنهانی سپاهیانی بوده است و شواهدی نشان میدهد که این مدعا تقریبا درست باشد.
این تونلها به شکل بازار مانند بوده و به قدری بزرگ است که کالسکه به راحتی میتوانسته از آن عبور کند، البته برخی از مسیرهای این تونل قدیمی به خاطر بیاحتیاطی از بین رفته اما امروزه تعداد زیادی از خانهها و مساجد و حمامهای محوطه خیابانهای شهناز و میارمیار، فروسی و بازار برای خود فاضلابی داشته و امروزه با رفاه کامل از آن چاههای عبوری استفاده کامل به عمل میآورند!
در پرس و جوهای زیاد فهمیدم این تونل تاریخی مسافری هم داشته است. سراغ مسئول موزه کاریکاتور رفتم و در مورد درستیاش سوال کردم و مسئول موزه برایم نقل میکند: این تونلهای زیرزمینی وجود دارد و نگهبان ساختمان آقای غلامعلی یکی از کسانی بود که تونل را پیموده بود اما به دلیل نداشتن کپسول اکسیژن و ترس از ادامه راه از قسمتی از مسیر برگشته بود.
در این میان یکی از محققان و تاریخشناسان تبریز که نخواست نامی از وی برده شود هم وجود راههای زیرزمینی را تایید میکند و میگوید: تبریز از طریق سه تونل زیرزمینی بهم وصل بود که یکی از عباسی به ارک میرسید و دیگری از ربع رشیدی به ارک و از باغ گلستان هم به شنب غازان وصل بود که محل عبور و مرور سپاهیان بود.
وی ادامه میدهد: این تونل تاریخی زیرزمینی در محل عبور قطار شهری در خیابان امین تخریب شد و در محلات مختلف هم تبدیل به فاضلاب شده و فاضلاب شهری و آب حمامها به آنجا ریخته میشود. این محقق میگوید: راههای زیرزمینی هم مثل بازار گذرگاه قدیمی بودند که با تغییر سیستم شهری آنها را تخریب کردند
در اکثر گفتهها، از محوطه ارک به عنوان مرکز این تونلها یاد میشود و همچنین «عبدالعی کارنگ» نویسنده، ادیب و دانشمند تبریزی، در بازدیدی که از قلعه «ربع رشیدی» داشته از «نقبی» در این قلعه صحبت به میان آورده، که تا مرکز شهر ادامه داشته است و چون هر دو بنا از آثار دوره ایلخانی است، به نظر میرسد که دوران ایجاد قسمتهایی از این تونلهای زیرزمینی به دوره ی ایلخانی برسد؛ و اگر این نکته را نیز در نظر بگیریم که در محوطهی «ربع رشیدی» در دوران صفویه، بخصوص در دوران شاه عباس صفوی، قلعهای برای مقابله با عثمانیها ایجاد گردیده بود، در آنصورت احتمالا تاریخ تکمیل این تونلهای زیرزمینی تبریز و همچنین موارد استفاده از آنها نیز تا حدودی روشن میگردد. به عبارت دیگر چون در دورهی صفویه، شهر تبریز چندین بار به دست سپاه صفوی و عثمانی افتاده و دست به دست شده بود، لذا حفر و تکمیل چنین تونلهای زیرزمینی برای استفاده در زمان مورد نیاز، جهت ضربه زدن به مهاجمان امری ضروری به نظر میرسید.
از طرفی، تبریز به علت اهمیت سیاسی اقتصادی خود، در طول تاریخ چندین بار مورد هجوم روسها قرار گرفته و این شهر توسط این مهاجمان چندین بار تصرف و غارت گردیده است که این مسئله نیز میتواند یکی از علل بوجود آمدن و یا گسترش بخشهایی از راههای زیرزمینی تبریز در طول تاریخ باشد. به گفته برخی از مطلعین از این نقبها بعضا به عنوان راههایی که زنان و کودکان را از دست مهاجمان به شهر دور نگه میداشتند نیز استفاده میشده است.
از جمله منابعی که در مورد حفر رشتهای از این نقبها و راههای زیرزمینی در تبریز (دورهی صفویه) سخن به میان آورده، میتوان به «خلاصه التواریخ» اشاره نمود. «قاضی احمد قمی» در این کتاب ارزشمند خود و در صحبت از ایام پادشاهی سلطان محمد خدابنده، به چگونگی تصرف تبریز توسط سپاهیان عثمانی به فرماندهی «عثمان پاشا» پرداخته و مینویسد که این سردار سپاه عثمانی برای نگهداری و حفظ تبریز دستور به ساختن قلعهای مستحکم در نقطهای از شهر تبریز داده بود و سپس به طرح ایجاد نقب و راههای زیرزمینی توسط سپاهیان قزلباش در شهر تبریز پرداخته و مینویسد که قزلباشان نیز میخواستند از طریق این راه های زیرزمینی به قلعه عثمانیها نفوذ کرده و آنها را شکست داده و از شهر خارج سازند که البته گویا عثمانیها از این نقشه قزلباشان با خبر می شوند.
در مجله «آفتاب آذربایجان» در مورد این تونلهای زیرزمینی تبریز، آمده است: برخی از محققان میگویند، تبریز از طریق سه تونل زیرزمینی به هم وصل بوده که یکی از خیابان عباسی به ارک میرسید و دیگری از ربع رشیدی به ارک و از باغ گلستان فعلی هم به شنب غازان وصل بوده که محل عبور و مرور سپاهیان بوده است.
یک نفر از سالخوردگان آگاه در محله شنب غازان میگفت: وقتی «عزوخان» با اردوی ماکو غرب شهر تبریز را تصرف کرد، عده ای از آزادیخواهانی که با همکاری اهالی محل، از وجود تونلهای زیرزمینی آگاه بودن، از داخل نقبها گذشته در انتهای محلهی حکمآوار و جامیشاوان از چاهها بیرون آمده به سپاهیان ماکو ضرباتی وارد کرده و آنها را عقب راندند.
استاد بیت الله جمالی، مدیر کل سابق ادارهی فرهنگ آذربایجان نیز نقل میکرد که قسمتی از حیاط مسجد «استاد شاگرد» در خیابان فردوسی، به هنگام احداث دبیرستان ایراندخت فرو ریخت، و تونلهایی پدیدار شدند، اما آنجا را پر کرده و روی آن را بستند.
