تبریز کهن- اگر کلانشهر تبریز را خوب بشناسید نام «باغشمال » را زیاد شنیدهاید. باغشمال یا باغ شازده (به تورکی: شازدا باغی) یکی از باغها و محلههای تاریخی و معروف شهر تبریز است که در جنوبشرق این شهر واقع شده است. از نامش مشخص است که روزگاری در شمار سبزترین مناطق شهر به حساب میآمده است.
برای فهمیدن آنچه در این منطقه بوده باید به کتابهای تاریخ رجوع کرد. آن وقت است که به قول «اولیا چلبی» (سیاح معروف که شبی میهمان محفلی در این باغ بوده): میهمان نشانهای از روضه رضوان خواهی شد.
آنچه که از گشت و گذار در کتابهای تاریخی به دست میآید بیانگر این نکته است که باغهای منطقه باغشمال از قدیمیترین باغهای شهر تبریز بوده است. این باغ به دستور «یعقوب آققویونلو» در دوران «آققویونلولار» بنا شده و در دوران صفوی و قاجار، شاهزادگان میهمانیهای خود را در آن برگزار میکردهاند. اما این عمارتها در طول تاریخ بارها دستخوش تغییر شده است تا اینکه در عصر قاجار عمارت کلاه فرنگی بر بقایای آن ساخته شد.
فرهاد میرزا مورخ بزرگ این عصر در کتاب جام جم خود مینویسد: «در دولت قاجاریه آن شهر از قدوم میمنت مرحوم ولیعهد «عباس میرزا» چنان معمور گردید که رشک امصار و بلدان شد. عمارات نیکو و بساتین دلکش از آن شاهزاده در دارالسلطنه تبریز باقی است و بهترین آن باغشمال است و آن باغ محتوی بر پنجاه هزار خروار من است.»
اگر کسی بخواهد بداند که بناهای داخل باغشمال چگونه بوده، بهتر است سری به کتاب «تاریخ دارالسلطنه تبریز» از نادر میرزا شاهزاده مورخ قاجار بزند، نادر میرزا میگوید: «یک قطعه باغ بزرگ است که از دری که رو به شمال باشد بدان داخل شوند. دو خیابان از دو سوی کشیده همه جای آن عمارت از دو طرف درخت سیب و امرود باشد به نظم و ترتیب. چون نزدیک عمارت رسد آنجا با سه پله به سطحی رسد که آبگیری بزرگ در آن باشد. بس عمارتی عالی اینجا بنا نهادهاند که از راهرو و ایوان با پلهها از دو سوی بدان عروج کنند. آنجا تالاری باشد وسیع و بلند که یک روی آن سوی شمال شهر هفت پنجره دارد، و روی دیگر به باغ گلستان و کوه سهند و قلل پربرف آن…»
اما طرح توسعه و گسترش باغشمال تنها در عصر عباس میرزای ولیعهد باقی نماند. بلکه در عصر ولیعهدی «مظفرالدین میرزا» نیز این باغهای زیبای بهشتی توسعه یافتهاند و به احتمال قوی ساختمان نهایی عمارت کلاه فرهنگی این باغ در عصر مظفری ساخته شد.
این باغ تا اواخر دوره قاجار آباد بوده و در همان دوران تبدیل به تفرجگاهی عمومی شد. در برخی منابع تاریخی آمده است که روسها در زمان خروج از آذربایجان با پتک و تبر به جان ستونهای زیبا و منقش آن افتادند. تا اینکه در دوران پهلوی و در سال ۱۳۰۸ خورشیدی باغشمال به تملک شهرداری درآمد و مانند دیگر بناهای تاریخی شهر به جهت عدم علاقه و رسیدگی حکومت پهلوی ویران شده و اراضی آن تکه تکه شد و به فروش رفت. به این ترتیب قسمتهایی از باغ شمال تحت تملک دولت قرار گرفت و دیگر بخشهای آن بعد از شهریور ۱۳۲۰ تبدیل به ورزشگاه شد. و به این ترتیب داستان قصر باشکوه دیگری در تبریز به افسانهها پیوست
