ایسنا/آذربایجان شرقی با کیفیتترین گیاهان دارویی که منبع مهمی برای درمان و صنعت داروسازی در دنیا مطرح میشوند، در شرایط جغرافیایی منحصر بفرد ایران نیز رشد میکنند اما این ظرفیت بی نظیر، مورد غفلت مسئولان و سرمایه گذاران واقع شده و از شفای خود و نقش آفرینی در بهبود وضعیت اقتصاد کشور عاجز است. اقتصاد کشور که وابسته به […]
ایسنا/آذربایجان شرقی با کیفیتترین گیاهان دارویی که منبع مهمی برای درمان و صنعت داروسازی در دنیا مطرح میشوند، در شرایط جغرافیایی منحصر بفرد ایران نیز رشد میکنند اما این ظرفیت بی نظیر، مورد غفلت مسئولان و سرمایه گذاران واقع شده و از شفای خود و نقش آفرینی در بهبود وضعیت اقتصاد کشور عاجز است.
اقتصاد کشور که وابسته به نفت است، در اثر شیوع کرونا وضعیت حادتری پیدا کرده و راهی برای بهبود خود میخواهد. تنها راه این امر نیز شناخت ظرفیتهای کشور در حوزههای مختلف به جز حوزه نفتی، همچون بخش صنعت و کشاورزی است، که باید در این راستا از ظرفیتهای مغفول مانده بهره برد و راه خود را برای ورود به عرصه تجارت جهانی باز کرد.
به گزارش ایسنا، با توجه به آب و هوای مناطق مختلف کشور، به خصوص آذربایجان شرقی، بخش کشاورزی، حوزهای پیچیده با ظرفیتهای بی نظیر برای گسترش و توسعه است که منبعی مهم برای ارتقای تولید روزافزون داخلی نیز محسوب میشود. هنوز هم حوزههای مختلف کشاورزی را میتوان یافت که مغفول مانده و جای پیشرفت دارد که یکی از این حوزهها، تجارت در عرصه گیاهان دارویی است.
بر اساس گفتهی کارشناسان بخش کشاورزی، محدوده جغرافیایی کشور با توجه به زاویه تابش خورشید، اقلیم و آب و هوای مخصوص در مناطق مختلف این سرزمین، بهترین مکان برای پرورش و کشت باکیفیت ترین گیاهان دارویی در دنیا است. اما با وجود این پتانسیل بی نظیر، که کشور میتواند از این طریق، سهم بزرگی در بازار تجارت جهانی داشته باشد و ارزآوری بالایی را نصیب خود کند، درآمد بسیار ناچیزی را به دست میآورد که قابل قیاس با سایر کشورها نیست.
آذر رفعتی، کارشناس گیاهان دارویی و یکی از محققان مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی در گفتوگو با ایسنا، در خصوص اهمیت کشت گیاهان دارویی، گفت: در چند دهه اخیر، با مشاهده عوارض جانبی داروهای سنتزی و شیمیایی، تمایل به مصرف گیاهان دارویی روند افزایشی پیدا کرده است، به گونهای که قرن بیست و یکم را میتوان قرن مطالعه و استفاده از گیاهان دارویی نام نهاد.
وی با تاکید بر بهره مندی از متخصصان در کشت و فرآوری صنعتی گیاهان دارویی برای رفع نیاز صنایع دارویی کشور، اظهار کرد: در این راستا ایجاد فرصتهای مناسب سرمایه گذاری جهت تولید بیشتر گیاهان دارویی در بخش کشاورزی حائز اهمیت بوده و لازم است تا در زمینهی فراوردههای مختلف تولید این گیاهان به خصوص در ایران، تحقیقات گستردهای انجام شود، چرا که شرایط جغرافیایی و تنوع آب و هوایی کشور و امکان رویش اکثر گیاهان دارویی در آن، فرصتی طلایی نصیب کشور کرده است تا از آن به بهترین نحو استفاده کند.
وی ادامه داد: کشت گیاهان دارویی و تولید فراوردههای آنها میتواند به عنوان یک ضرورت ملی و در چارچوب یک برنامه مشخص و جامع، خودکفایی دارویی، اشتغال و توسعه بخش کشاورزی را به دنبال داشته و به عنوان عامل مهمی در ارزآوری برای کشور اثرگذار باشد و از منابع طبیعی تنها به عنوان الگو و مدل به منظور تولید انبوه مواد دارویی در کشت و صنعت بهره برداری کرد.
رفعتی در خصوص جایگاه گیاهان دارویی در زندگی بشر، گفت: هزاران سال است که گیاهان دارویی در طب عامیانه مورد استفاده قرار میگیرد و این امر توسط مدارک به جا مانده از تمدنهای باستان به اثبات رسیده است؛ مردم، گیاهان مختلف را در درجه اول برای تغذیه خود جستجو و مصرف میکردند و با گذشت زمان به خواص درمانی آنها پی بردند و دریافتند که میتوان از گیاهان، برای تسکین درد و معالجه بیماریهای مختلف استفاده کرد.
وی افزود: استفاده از گیاهان جهت درمان با تاریخ بشریت آغاز شده است، در واقع بشر از ابتدا قدرت درمانی گیاهان را تشخیص داده و از آنها برای زندگی سالم بهره میبرد و سپس به تدریج با پیشرفت علم نیز توانست علاوه بر تغذیه و درمان در صنایع آرایشی، بهداشتی و … نیز گیاهان را مورد استفاده قرار دهد، اما امروزه توسعه کشت گیاهان دارویی صنعت کشاورزی را نیز تحت تاثیر قرار داده و از این طریق بر اقتصاد مردم تاثیر قابل توجهی گذاشته است.
وی ادامه داد: ارزش گیاهان دارویی در مواد موثره آنها، مانند آلکالوئیدها، روغنهای اساسی، گلیکوزیدها، ساپونینها، رزینها و … نهفته است، اما نحوه استفاده در داروهای رسمی تا حدودی متفاوت است؛ با توجه به اینکه ترکیبات شیمیایی گیاهان دارویی پس از چیدن، خشک شدن و ترکیب با حلالهای مختلف، میتواند به میزان قابل توجهی تغییر کند و تعیین دقیق غلظت مواد فعال دشوار است، لذا استفاده مفید و موثر از گیاهان دارویی توسط مردم نباید زیاد خودسرانه و بدون اطلاعات لازم انجام گیرد.
این کارشناس گیاهان دارویی در خصوص جایگاه مصرف و کشت گیاهان دارویی در دنیای کنونی، گفت: بر اساس دادههای بهداشت جهانی، ۸۰ درصد مردم کشورهای توسعه نیافته برای درمان بیماریها از داروهای سنتی و گیاهان دارویی استفاده میکنند که این میزان در کشورهای آسیایی، خاور میانه و آفریقا تا ۶۵ درصد نیز میرسد، ولی در کشورهای پیشرفته، استفاده از این گیاهان، کمتر بوده و در کشورهایی چون آلمان به میزان ۴۰ تا ۵۰ درصد، در آمریکا ۴۲ درصد، در استرالیا ۴۸ درصد و در فرانسه نیز ۴۹ درصد تخمین زده میشود.
وی متذکر شد: با این حال، مهمترین مراکز تجاری گیاهان دارویی در آلمان، آمریکا، ژاپن و انگلیس واقع شده است و سازمان بهداشت جهانی نیز پیش بینی کرده که درمان با گیاهان دارویی در سالهای آینده در سراسر جهان افزایش خواهد یافت.
وی افزود: همچنین بهداشت جهانی اعلام کرده که ۲۵ درصد داروهایی که امروزه استفاده میشود، از گیاهان دارویی تولید شده و طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی، ۳۰ درصد داروهای فروخته شده در سراسر جهان، حاوی ترکیباتی است که از مواد گیاهی حاصل شده است.
رفعتی با بیان اینکه ۲۰ هزار نوع گیاه دارویی در جهان مورد استفاده قرار میگیرد، اظهار کرد: ولی در بین آنها فقط ۴۰۰۰ گونه به عنوان دارو و کاملا برای اهداف درمانی استفاده میشود؛ همچنین ۲۰۰۰ گیاه دارویی در جهان و ۵۰۰ گیاه دارویی در اروپا نیز به طور رسمی تجارت میشوند.
وی با بیان اینکه یک چهارم واردات گیاهان دارویی در تجارت جهانی از آن اروپا است، افزود: حجم مبادلات جهانی گیاهان دارویی در دهه اخیر به ۲۰۰ میلیارد دلار رسیده که انتظار میرود، ارزش صادرات گیاهان دارویی تا سال ۲۰۵۰ به رقمی معادل پنج تریلیون دلار برسد.
وی ادامه داد: کشورهای چین، هند، ایالات متحده آمریکا، کره جنوبی، سنگاپور و آلمان، بیشترین صادرکننده گیاهان دارویی و معطر را در جهان شامل میشوند.
این عضو مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی متذکر شد: به طور کلی تعیین میزان تولید و صادرات گیاهان دارویی در جهان دشوار است، زیرا سیستمی وجود ندارد که گیاهان دارویی و معطر را به طور خاص طبقه بندی کند؛ در آمار سازمان غذا و کشاورزی نیز هیچ طبقه بندی خاصی برای این گیاهان وجود ندارد، چون تعرفه گمرکی برای هر یک از این محصولات، اختصاص داده نشده است، بنابراین دسترسی به ارقام تجارت در سراسر جهان به طور کامل امکان پذیر نیست.
وی با بیان اینکه ایران از یک شرایط اکولوژیکی خاصی برخوردار است، گفت: از ۱۳ اقلیم شناخته شده در جهان، ۱۱ اقلیم در ایران وجود دارد که شامل برخورداری از ۳۰۰ روز آفتابی در سال، اختلاف دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتی گراد میان سردترین و گرمترین نقطه در کشور و…بوده و زمینه رشد و نمو گیاهان وحشی و دارویی را در کشور مساعد کرده است؛ این امر، کشور را در زمـره مسـتعدترین کشورهای جهان برای تولید گیاهان دارویی قرار داده که علاوه بر درآمد ارزی، زمینه را برای اشتغال نیز فراهم میکند.
وی افزود: سالانه ۱۳۰ میلیون تن گیاهان دارویی در جهان خرید و فروش میشود اما سهم ایران بنا به موارد و مشکلات مختلفی، از تجارت جهانی گیاهان دارویی بسیار اندک و کمتر از دو درصد است.
رفعتی در تشریح دلایل عدم پیشرفت کشور در حوزه تجارت گیاهان دارویی با وجود داشتن شرایط مناسب جغرافیایی، گفت: با توجه به پتانسیلهای بالای کشور در زمینه تولیدات گیاهان دارویی، یکی از مشکلات اصلی در این خصوص، نبود”برند” است؛ این درحالی است که در سایر کشورها از گیاهان داخلی ما برند میسازند و با هزینهای دو برابر صادر میکنند.
وی ادامه داد: عدم بسته بندی مناسب گیاه در طول فرآیند توزیع و حمل و نقل و صادرات گیاهان دارویی باعث کاهش کیفیت گیاهان دارویی ایران در مقایسه با تولیدات سایر کشورها شده و از دست دادن بازارهای سودآور و پویای جهانی را برای کشور به همراه دارد.
وی عدم شناخت کافی مسئولان از قابلیتهای صنعت گیاهان دارویی را یکی از مهم ترین مشکلات توسعه صنعت گیاهان دارویی در کشور دانست و گفت: بی توجهی به صنعت گیاهان دارویی به گونهای است که گیاهان خام دارویی به کشورهای دیگر صادر شده و سپس به صورت محصولات فرآوری شده و داروهای گیاهی به کشور وارد میشود، در حالی که قانونمند و ضابطه مند کردن نحوه تولید و عرضه گیاهان دارویی میتواند برای کشور ارزآوری مناسبی را داشته باشد.
این کارشناس گیاهان دارویی با بیان اینکه بررسیها نشان میدهند، بخش عمدهی صادرات امارات متحده عربی، مربوط به بسته بندی محصولات ایرانی است، اظهار کرد: اکنون نیز بازار خوبی در امارات ایجاد شده است، به خصوص که کشورهای آفریقایی اکثرا مواد طبیعی مورد نیاز خود را از این کشور تامین میکنند.
وی متذکر شد: به دلیل عملکرد بد و ضعیف تجار ایرانی، ما سهم شایستهای از این بازار را در اختیار نداریم و اکثر خریداران نیز پس از یک و یا حداکثر چند بار معامله با تجار ایرانی، ارتباط خود را با آنها قطع میکنند؛ البته در این بین، تعداد محدودی از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصی نیز یافت میشوند که سهم اندکی از این بازار بزرگ را در اختیار دارند.
وی افزود: بخشی از این مشکل به سودجوییهای شخصی، تقلب و بدقولی مربوط میشود، ولی بخش عمدهی آن مربوط به عدم آشنایی تجار و صادرکنندگان با نحوه جمعآوری، نگهداری، بستهبندی، حمل و نقل و فروش گیاهان دارویی است، مثلا در سرما و گرما، محصولات ایرانی در گوشه و کنار بنادر و در شرایط بسیار نامناسب نگهداری و حمل میشوند، بهطوری که پس از مدتی استاندارد لازم و قابلیت عرضه در بازارهای بینالمللی را از دست میدهند.
رفعتی ادامه داد: همچنین هزینه بالای تولید و قیمت تمام شده و وجود گیاهان دارویی بدون شناسنامه در داخل عطاریها و عدم نظارت بر عطاریها از دیگر مواردی است که موجب عدم ارتقای جایگاه کشور در بازار تجارت گیاهان دارویی شده است.
وی بیان کرد: اگرچه اکنون در زمینه توسعه صنعت گیاهان دارویی در ابتدای راه هستیم، اما میتوانیم با برنامهریزی صحیح، بخش قابل توجهی از بازار جهانی را به خود اختصاص دهیم، شاید در ابتدای کار نتوان با کشورهایی که محصولات خود را به تولید انبوه رساندهاند، رقابت کرد، اما به لحاظ تنوع گونهای و تولید طبیعی گونههای دارویی، رقبای چندانی در جهان نداریم و در مواردی حتی بیرقیب هستیم که همه این موارد تنها در صورت شناسایی داراییهای کشور و استفاده بهینه از آنها امکان پذیر خواهد بودو حتی میتوان از این طریق تا پنج درصد از تولید ناخالص ملی را تامین کرد.
وی افزود: طب سنتی ایران قابلیتهای فراوانی داشته که عمدتا بر پایه استفاده از گیاهان دارویی بوده و با پیشینه چندصدساله، ظرفیتهای بالایی در زمینه پیشگیری و درمان بیماریها دارد، در تعامل با طب نوین میتوانند بسیاری از مشکلات بهداشتی و پزشکی را حل کند، مثلا در زمینه درمان بیماریهای پوستی، اختلالات کبدی یا مشکلات اعصاب و روان، با استفاده از طب سنتی، روشهای درمانی مطمئن و منحصربه فردی وجود دارد که فقط در اختیار عده معدودی است.
این عضو مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی ادامه داد: یکی دیگر از نقاط قوت برای توسعه صنعت گیاهان دارویی، وجود امکانات مناسب تحقیقاتی در دانشکدههای داروسازی کشور و حضور متخصصان مختلف در زمینههای مرتبط با صنعت گیاهان دارویی است که استفاده از این امکانات میتواند باعث رشد و توسعه صنعت گیاهان دارویی شود.
وی گفت: متأسفانه سودآوریهای کلان اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، مشکلات و مسائل ناگواری را برای این منابع به وجود آورده و نسل گونههای گیاهی را با خطر انقراض مواجه ساخته است؛ چرا که بخش عظیمی از تجارت، مربوط به گونههای گیاهی دارویی است که از طبیعت به صورت نادرست جمع آوری شده که به انقراض نسل گونهها میانجامد و تنوع زیستی منطقه و جهان را نیز با خطر نابودی مواجه میکند.
وی بیان کرد: با توجه به اینکه بهرهبرداری بیرویه و غیراصولی، خشکسالی، کشاورزی مدرن و… هر روزه فشار بیشتری بر عرصههای طبیعی وارد کرده و روند انقراض گونههای زنده از جمله گیاهان دارویی را سرعت میبخشد، باید در کنار حفظ این منابع در محیطهای طبیعی، جمعآوری و نگهداری آنها در بانکهای ژن نیز حائز اهمیت باشد؛ برخی از نهادها از قبیل مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع و مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، نسبت به جمعآوری و نگهداری نمونههای گیاهی کارهای قابل توجهی انجام دادهاند، اما فعالیت آنها عمومی بوده و عمدتا مشخصات زراعی گیاهان ثبت میشود.
رفعتی متذکر شد: در حال حاضر، بانک ژنی که مختص گیاهان دارویی باشد و خصوصیات دارویی گیاهان از قبیل نوع و مقدار مواد مؤثره، شیوه استخراج و … در آن ثبت شده باشد، وجود ندارد؛ در حالی که وجود این اطلاعات یکی از لوازم اصلی تحقیقات در این مقوله است.
وی افزود: اکنون حدود یک سوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی را داروهایی با منشا طبیعی و گیاهی تشکیل میدهند و نیاز صنعت داروسازی به مواد موثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان تامین آن از طبیعت غیر ممکن بوده و باید بسیاری از این گیاهان را در مزارع بزرگ کشت کرد و در راستای فرایند کشت تا برداشت آنها، یکسری عوامل اساسی را در نظر گرفت تا گیاه کیفیت و میزان مواد موثره خود را حفظ کند.
وی با تاکید بر اینکه روند رو به افزایش مصرف گیاهان دارویی، بدون توسعه روشهای مناسب کاشت و مدیریت صحیح، پیامدهای نگران کنندهای چون تخریب محیط زیست را به دنبال خواهد داشت، گفت: اگرچه قیمت گیاهان دارویی جمع آوری شده از منشا طبیعی و وحشی بسیار ارزان تر است، ولی برای جلوگیری از نابودی عرصههای طبیعی، عدم یکنواختی محصولات جمع آوری شده و در برخی موارد، کیفیت پایین آنها و اجرای عملیات پس از برداشت نامناسب و ناکافی، پاسخگوی نیاز صنایع دارویی نیست.
این متخصص حوزه گیاهان دارویی، در خصوص وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی آذربایجان شرقی برای کشت گیاهان دارویی، گفت: آذربایجان شرقی با داشتن بیش از ۲۵۰۰ گونه وحشی از گیاهان، بستر مناسبی برای تولید گیاهان دارویی محسوب شده و تاکنون نزدیک به ۳۵۰ گونه دارویی در استان شناسایی شده است؛ مناطق وسیعی از استان، واقع در ارتفاع متوسط بین ۱۶۰۰ الی ۱۷۰۰ متری تحت سیطره اقلیم نیمه خشک سرد قرار داشته و این اختلاف ارتفاع، یکی از ویژگیهای بارز منطقه آذربایجان به شمار میرود.
وی افزود: مرتفعترین نقطه استان، قله سهند با ارتفاع ۳۷۱۰ متر و پستترین نقطه آن نیز در کنار رودخانه ارس، یعنی زمینهای ساحلی این رودخانه واقع در شهرستان کلیبر با ارتفاع ۱۶۰ متر است؛ بنابراین اختلاف ارتفاع در این محدوده جغرافیایی بالغ بر ۳۵۰۰ متر بوده که نقش مهمی در شکلگیری شرایط اقلیمی و پوشش گیاهی ایفا میکند.
وی با بیان اینکه منطقه حفاظت شده ارسباران به اندازه یک نوزدهم تنوع گیاهی قاره اروپا و به اندازه یک چهارم تنوع گیاهی کشور فرانسه را در خود جای داده است، گفت: تنها در این منطقه حفاظت شده، ۱۰۳ گونه گیاهی با ارزش دارویی وجود دارد که بسیاری از این گونهها اکنون در معرض تهدید قرار دارند.
رفعتی سرمایه گذاری در امر تولید، فرآوری و بسته بندی گیاهان دارویی در آذربایجان شرقی را دارای توجیه اقتصادی قابل توجهی دانست و افزود: جهت شناساندن گیاهان دارویی منطقه در راستای افزایش کمی وکیفی این گیاهان، باید اقدامات ترویجی برای افزایش آگاهی و دانش بهره برداران بومی در تمامی مناطق مستعد بیش از پیش توسعه و گسترش یابد.
وی با اشاره به تعدادی از گیاهان دارویی مشهور و کاربرد کشت شده در استان، گفت: گیاهان دارویی که اکنون در استان جهت کشت توصیه میشود، گونههایی است که ضمن سازگاری اکولوژیک منطقهای و نیاز محدود به آب، عملکرد مطلوب و اقتصادی نیز داشته باشند؛ تعدادی از گیاهان مهم دارویی که در استان نیز کشت میشوند، شامل آویشن، زوفا، اسطوخودوس، مریم گلی، گل محمدی، زعفران، بادرنجبویه، سیاه دانه، زرشک، عناب، مرزه و … میشوند.
روابط عمومی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی
