رابطه بین مصرف بهینه کود و تولید پایدار

          در اوایل دهه ۱۳۸۰ پس از ادغام دو وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی و افزایش میزان بارندگی سالانه، به‌رغم عدم اعتماد مسئولین اجرایی به مدیریت تحقیقات، ما توانستیم حذف یارانه کودها و غنی‌سازی گندم در مزرعه را به تصویب شورای محترم اقتصاد و شورای عالی سلامت برسانیم که متأسفانه هر دو مصوبه به خاطر مصلحت‌اندیشی و … اجرا نگردید. پس از شروع به کار دولت نهم، بیش از چهار نامه به ریاست محترم جمهوری در مورد اجرایی نمودن نتایج طرح‌های تحقیقاتی از جمله هدفمند نمودن یارانه کودها (اعطاء یارانه به کودهایی که بیشترین نقش را در افزایش تولید و ارتقاء  سطح سلامت جامعه دارند نظیر کودهای زیستی، گوگرد، آزمون خاک و نسوزاندن بقایای گیاهی در مزارع)، ارسال گردید و در این نامه‌ها عملی نمودن غنی‌سازی محصولات کشاورزی در راستای افزایش تولید و ارتقاء سطح سلامت جامعه، حمایت از تولید کودهایی از جمله کودهای کامل ماکرو، ریزمغذی، ساری کود و اوره با پوشش گوگردی (SCU) و سوپرفسفات ساده که عاری از آلاینده کادمیم (Cd) می‌باشند، از اواسط دهه ۸۰، مصرف بهینه کود به دلایل متعددی کم کم به بوته فراموشی سپرده شده است  به طوریکه  در سال زراعی ۸۷-۱۳۸۶ تقریباً به غیر از اوره و سوپر فسفات تریپل، کود دیگری در اختیار مولدین بخش کشاورزی گذاشته نشده و نسبت کودی که می‌بایستی در راستای نیل به تولید پایدار به صورت (ریزمغذی) ٪ ۴ + (گوگرد) ۴۰+۴۰–۵۰- ۱۰۰ بهبود می‌یافت به صورت (ریزمغذی) ٪ ۰ + (گوگرد) ۵+ ۸- ۵۵- ۱۰۰ افت پیدا نمود  لیکن، براساس آخرین اطلاعات جمع‌آوری شده از چند استان، حدود ۵/۸۶ درصد به اوره و سوپر فسفات تریپل اختصاص یافته است (کودهای فسفاتی وارداتی حداقل محتوی بیش از ۳۰ میلی‌گرم در کیلوگرم کادمیم بوده و با عنایت به واردات  حدود یک میلیون تن در سال ۱۳۸۵، حداقل ۳۰ تن در سال ـ کادمیم این آلاینده مهلک ـ وارد چرخه خاک-گیاه- دام و انسان گردیده است). این موضوع عملاً زنگ خطری برای تولید پایدار و تهدیدی برای امنیت غذایی کشور می‌باشد. زیرا، کودهای مصرفی به صورتی نامتعادل در اختیار کشاورزان گذاشته می‌شوند که مطابقتی با برداشت واقعی گیاهان از خاک ندارد [ نتایج تحقیقات نشان داد که با مصرف نامتعادل کودها به ویژه زیاده‌روی در مصرف کودهای نیتروژنی و فسفاتی علاوه بر افزایش تجمع نیترات (NO₃) و کادمیم (Cd) از غلظت ویتامین C تا حد ۲۶ درصد کاسته می‌شود، لیکن با رعایت اصول مصرف بهینه کود به ویژه مصرف سولفات پتاسیم و سولفات روی، علاوه بر بهبود کیفیت و خوش خوراکی، به غلظت ویتامین C تا حد ۲۰ درصد نیز افزوده می‌گردد. همچنین، با مصرف بهینه کود نسبت مولی اسید فیتیک به روی (PA/Zn) که طبق نظر WHO شاخص قابلیت جذب بودن عناصر غذایی در سیستم گوارشی بدن است و در دانه گندم با کوددهی سنتی (اوره و فسفات) این نسبت بیش از ۵۰ می‌باشد، به پائین‌تر از حد استاندارد قابل قبول این سازمان  یعنی ۲۵ کاهش داده شد. بدینوسیله روش تولید نان سبوس‌دار غنی شده به جامعه ارائه ولی به رغم پی‌گیریهای چند ساله و تصویب امر غنی‌سازی گندم و آرد در مراجع قانونی، متأسفانه باز هم غنی‌سازی در مزرعه  اجرایی نشد].

 در جمع بندی می‌توان  چنین بیان نمود که رابطه تنکاتنگ و مثبتی  بین مصرف بهینه کود و تولید پایدار وجود دارد و بر مسئولین وزارت جهاد کشاورزی فرض است که این اصل مهم را در تامین  مقدار، زمان و نوع مناسب کودها در تولید پایدار به جد در عمل رعایت نموده و نسبت به اجرای مفاد زیر اقدام نمایند.

• برای تحقق پایداری حاصلخیزی خاک و مصرف بهینه کود، از هم اکنون بایستی تدابیری اندیشیده شود که از آن جمله می‌توان از تدوین سیاست ملی خاک، نهایی نمودن قانون جامع خاک، قانون جامع کود، جایگاه تولید و مصرف کودهای زیستی، اتخاذ استراتژی‌های کشاورزی متناسب با مناطق اگرواکولوژیکی و استقرار شبکه پایش کیفیت خاک، اولویت به مدیریت تلفیقی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه و تغییر نگرشهای تک دیسیپلینی به نگرشهای جامع‌نگر و رهیافت مشارکتی،
• ساماندهی وضعیت تولید و مصرف کود در کشور از طرق تصویب آیین‌نامه ضوابط بند ب ماده ۶۱ قانون برنامه چهارم توسعه، تهیه قانون کود و از همه مهم‌تر تعیین متولی قانونی برای نظارت بر کنترل کیفی، تأمین، تولید، عرضه و مصرف بهینه انواع کودها در کشور،
• افزایش کارایی مصرف کودها و  همگانی کردن مصرف بهینه کود در کشور.  در بیان اهمیت این موضوع همین بحث که در سال گذشته طی نامه‌ای از سوی ریاست محترم دانشکده کشاورزی  به وزیر محترم جهاد کشاورزی درخواست گردید که به صورت الگویی (پایلوت)، مدیریت مصرف بهینه کود در دو یا سه استان کشور از مهر ماه ۱۳۸۷ به این دانشکده سپرده شود تا زمینه‌ای برای گسترش آن در کل کشور باشد. این دانشکده در صورت تأمین نیازهای مورد  درخواستی، افزایش حداقل ۲۵ درصد در تولیدات کشاورزی و باغی را در این استانها تعهد می‌نماید.
• در حال حاضر بیش از ۸۰۰۰ میلیارد ریال یارانه عمدتاً به دو نوع کود، یعنی کودهای نیتروژنی و فسفاتی پرداخت می‌شود. در حالیکه باید توجه داشت که اولاً کارآیی این دو کود به دلایل مختلف پایین است و ثانیاً این کودها به دلیل اینکه باعث تجمع نیترات و کادمیم در انواع محصولات کشاورزی می‌شوند، نقش چندان مثبتی بر سلامتی جامعه ندارند. پرداخت چنین یارانه سنگینی تنها به این دو کود باعث شده که مولدین کشاورزی در کشور، چندان رغبتی به استفاده از دیگر کودها، به ویژه کودهای زیستی، آلی و ریزمغذی نداشته باشند. حال آنکه مصرف کودهای اخیر افزون بر سازگار بودن با محیط زیست، نقش بسیار مثبتی بر سلامتی انسان دارند. بنابراین در مقطع کنونی مدیریت علمی تولید و مصرف انواع کودها امری اجتناب‌ناپذیر است.

کلمات کلیدی:  حاصلخیزی خاک ، سلامت خاک، عناصر کم مصرف (ریزمغذی)، مصرف بهینه کود، افزایش کمی و کیفی تولیدات کشاورزی، تولید پایدار، نان سبوس‌دار غنی شده ،  امنیت غذایی، حفظ محیط زیست ،  گرسنگی سلولی و ارتقاء سطح سلامت جامعه،

مقدمه

به طوری که مستحضرید یکی از اصول اولیه تولید پایدار، ارتقاء کیفی خاک از بعد حاصلخیزی و برگرداندن مجدد عناصر غذایی جذب شده توسط گیاهان به خاک می‌باشد.  بنا به گزارش سازمان کشاورزی و خوار و بار جهانی(FAO)  بین ۴۰ تا ۶۰ درصد (حداقل ۳۳ درصد) افزایش تولیدات کشاورزی در جهان طی سه دهه گذشته مرهون مصرف کودهای شیمیایی است. در کشورهایی که مصرف کود در آنها بهینه است این افزایش حداکثر می باشد. دیوف مدیر FAO در پیامی به مناسبت روز جهانی غذا (۲۰۰۱) اعلام نمود که از کمبود عناصر ریز مغذی  سالانه درکشورهای در حال توسعه بیش از ۱۲۸ میلیارد دلار خسارت به محصولات کشاورزی وارد می گردد.

به رغم رشد ۴۵۰ درصدی تولید کشاورزی در طول سه دهه گذشته (از ۱۹ میلیون تن در سال ۱۳۵۷ به ۹۰ میلیون تن در سال ۱۳۸۶)، این تولید پایدار نبوده و عمدتاً با تخریب و انهدام منابع پایه‌ای خاک و آب، افت سطح آبهای زیرزمینی، فرسایش خاک، قطع درختان، نابودی جنگلها و تبدیل مراتع به مزارع کم بازده، آلودگی محیط زیست و کیفیت پایین مواد غذایی همراه بوده است. برای پایداری و ارتقاء کیفی تولیدات کشاورزی و نیل به اهداف برنامه‌های چهارم توسعه و چشم انداز بیست ساله، انجام امور پایه‌ای  به شرح زیر برای  نیل به تولید پایدار الزامی است، زیرا هیچ کشور پیشرفته ای کشاورزی عقب افتاده ندارد (بای بوردی، ۱۳۸۵؛ ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۷) :

فرهنگ سازی برای حفظ منابع پایه خاک و آب به ویژه مهار کردن فرسایش خاک؛ فرهنگ سازی برای انجام آبخوان‌داری در سطح وسیع در حوزه آبریز و محدود کردن برداشت آب از چاهها و استفاده از آبهای شمال کشور در جاهای پرنیاز؛ بازسازی و حفاظت از جنگلها ( متأسفانه سالانه حدود ۵۰۰ هزار متر مکعب چوب از جنگلهای شمال به وسیله شرکتهای مختلف دولتی و غیر دولتی بهره برداری می گرددکه بیش از ۵ برابر ظرفیت زاد آوری طبیعی جنگلها است) و افزایش سطح کشت جنگلها و مراتع توام با بهبود کیفی آنها از طریق ممنوعیت برداشت چوب حداقل برای ده سال؛ غنی سازی محصولات کشاورزی از طرق رعایت اصول مصرف بهینه کود، برگشت مجدد عناصر غذایی جذب شده هر محصول به خاک؛ افزایش مواد آلی خاک، هدفمند کردن یارانه کودها، صنعتی کردن تولید و مصرف کودهای زیستی ضمن رعایت اصول مسایل زیست محیطی؛  افزایش کارآیی آب و کود از طریق همگانی کردن سامانه آبیاری تحت فشار، کود آبیاری، جایگزینی مبنای تولید کیلوگرم در هکتار به کیلوگرم به ازاء هر متر مکعب آب و یا هر کیلوگرم کود مصرفی که خود مزیت اقتصادی الگوی کشت هر منطقه را با توجه به اقلیم و آب موجود، مشخص می‌کند؛ افزایش عملکرد کمی و کیفی محصولات کشاورزی نه در هکتار، بلکه بازاء هر متر مکعب آب مصرفی و هر کیلوگرم کود مصرفی، غنی‌سازی محصولات کشاورزی از مزرعه؛ تولید و مصرف انواع کودها در داخل کشور ازجمله کودهای زیستی، گوگرد و ریزمغذی‌ها  از طریق تغییر در یارانه کودها و اختصاص یارانه به کودهای مهم در افزایش تولید، آزمون خاک و ممانعت جدی از سوزاندن بقایای گیاهی؛ تولید محصولات سالم از طریق اصلاح مدیریت مصرف کودها و استفاده از خاک فسفاتیای تولید داخل که عاری از کادمیم (Cd) هستد، استفاده از کودهای اوره با پوشش گوگردی (SCU) و کود کامل ماکرو به جای اوره قبل از کاشت در محصولات مختلف زراعی و افزایش کارآیی کودها از طریق رعایت اصول مدیریت بهینه کودها؛ هدفمند نمودن یارانه کودها (اعطاء یارانه به کودهایی که بیشترین نقش را در افزایش تولید و ارتقاء  سطح سلامت جامعه دارند) و یا اعطاء یارانه به کودهای زیستی، گوگرد و انجام آزمون خاک و نسوزاندن بقایای گیاهی در مزارع، غنی‌سازی محصولات کشاورزی در راستای افزایش تولید و ارتقاء سطح سلامت جامعه ؛ تغییر جایگاه یارانه از نهاده کود به آزمون خاک برای همگانی کردن مصرف بهینه کود (جابه جایی یارانه و اختصاص آن به آزمون خاک) و توزیع کود بر مبنای نتایج آزمایشگاهی خاک، گیاه، آب و میوه انجام گیرد؛ هدفمند کردن یارانه (اختصاص یارانه به کودهای مؤثر در افزایش تولید) و اختصاص یارانه به ترتیب اولویت به مواد آلی، کمپوست، کودهای گوگردی، کودهای بیولوژیک (زیستی)، کودهای ریزمغذی و کودهای ویژه؛ غنی‌سازی محصولات کشاورزی برای افزایش سطح سلامت جامعه (حل مشکل گرسنگی سلولی).

طبق گزارش‌های مستند موجود، علی‌رغم اینکه بیش از ۸۶ درصد جامعه ۷۰ میلیون نفری ایران سیر می‌باشند ولی بیش از ۹۰ درصد جامعه به نوعی از گرسنگی سلولی رنج می‌برند. به عبارت دیگر هر یک از اعضای جامعه به نحوی از کمبود عناصر غذایی به ویژه ریزمغذی‌ها، کلسیم و منیزیم در تنگنا هستند. لذا ضرورت دارد در برنامه چشم‌انداز ۲۰ ساله کشور به جای تأمین کالری روزانه مورد نیاز، که در حال حاضر رقمی در حدود ۳۰۰۰ کیلو کالری در روز است، سیر کردن سلول‌های گرسنه جامعه از طرق غنی‌سازی محصولات کشاورزی، هدفمند نمودن یارانه کودها و خرید محصولات کشاورزی به ویژه گندم بر مبنای کیفیت مدنظر قرار داده شود. در اوایل دهه ۱۳۸۰ پس از ادغام دو وزارت و افزایش میزان بارندگی سالانه، علی‌رغم عدم اعتماد مسئولین اجرایی به مدیریت تحقیقات، ما توانستیم حذف یارانه کودها و غنی‌سازی گندم از مزرعه را به تصویب شورای محترم اقتصاد و شورای عالی سلامت برسانیم که متأسفانه هر دو مصوبه به خاطر مصلحت‌اندیشی و … اجرا نگردید. پس از شروع به کار دولت نهم، بیش از چهار نامه به ریاست محترم جمهوری در موارد اجرایی نمودن نتایج طرح‌های تحقیقاتی از جمله هدفمند نمودن یارانه کودها (اعطاء یارانه به کودهایی که بیشترین نقش را در افزایش تولید و ارتقاء  سطح سلامت جامعه دارند نظیر کودهای زیستی، گوگرد، آزمون خاک و نسوزاندن بقایای گیاهی در مزارع)، ارسال گردید و در این نامه‌ها عملی نمودن غنی‌سازی محصولات کشاورزی در راستای افزایش تولید و ارتقاء سطح سلامت جامعه (در حال حاضر طبق گزارش WHO ما رتبه ۱۲۲ سطح سلامت را در جهان داریم – رادیو پیام، شهریور ماه ۱۳۸۶)، حمایت از تولید کودهایی از جمله کودهای کامل ماکرو، ریزمغذی، ساری کود و اوره با پوشش گوگردی (SCU) و سوپرفسفات ساده که عاری از آلاینده کادمیم (Cd) می‌باشند (در حال حاضر کودهای فسفاتی وارداتی حداقل محتوی بیش از ۳۰ میلی‌گرم در کیلوگرم کادمیم بوده و با عنایت به واردات بیش از یک میلیون تن در سال ۱۳۸۵، حداقل ۳۰ تن در سال ـ کادمیم این آلاینده مهلک ـ وارد چرخه خاک-گیاه- دام و انسان گردیده است) درخواست گردیده بود.  

       براساس آخرین اطلاعات جمع‌آوری شده از چند استان، حدود ۵/۸۶ درصد  به  دو ماده غذایی  نیتروژن و فسفر اختصاص یافته است. این موضوع عملاً زنگ خطری برای تولید پایدار و تهدیدی برای امنیت غذایی کشور می‌باشد. زیرا، کودهای مصرفی به صورتی نامتعادل عرضه می‌گردند که مطابقتی با برداشت واقعی گیاهان از خاک ندارد.  به دلیل انباشتگی فسفر در خاکهای زراعی کشور، مصرف کودهای فسفاتی بایستی سالانه حداقل ۵۰ درصد کاهش و در مقابل به مصرف کودهای گوگردی تا حد کودهای فسفاتی افزوده شود. به عبارت دیگر تحویل کودهای فسفاتی حتماً براساس آزمون خاک انجام گیرد در غیر اینصورت، یارانه آن حذف گردد.  در حالی‌که مصرف کودهای فسفاتی و نیتروژنی روز به روز افزوده می‌شود ولی متاسفانه خبری از مصرف کودهای ریزمغذی و زیستی نمی‌باشد. چه نسبت متعادل پیشنهادی برای خاکهای آهکی کشور (ریزمغذیها)  ٪۴ +‌ (کودهای گوگردی) ۵۰ + ۴۰ – ۴۰ – ۱۰۰  می‌باشد.  برای اثربخشی هر چه بیشتر کودهای کامل و افزایش کارایی، پیشنهاد می‌شود برای محصولات راه‌بردی، کود کامل مخصوص تهیه شود. در جدول‌های ۱ و ۲ وضعیت مصرف کود در چند کشور جهان، میانگین جهانی، ایران و درصد مصرف کود برای محصولات مختلف به ویژه غلات و درختان میوه و تغییرات بسیار نامطلوب مصرف کود‌ها در کشور در سه سال گذشته گنجانده شده است Heffer) ، ۲۰۰۸؛ ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۷).

جدول ۱-  وضعیت کود مصرفی در چند کشور جهان  برحسب میلیون تن  Heffer)، ۲۰۰۸)

جدول ۲-  آمار مصرف کود در سه سال‌ اخیر در کشور (ملکوتی، ۱۳۸۷)

اعتقاد ما بر این است که مصرف کود در کشور به جای جدول ۲، باید مطابق جدول ۳ باشد (ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۷).

جدول ۳- جدول کودی بهینه (آرمانی) برای کشور در مقطع فعلی

* کودهای بیولوژیک (زیستی) و آلی جزو جمع کل به حساب نیامده‌اند.

     در کلیه نقاط ایران که اقلیم اجازه کشت خاصی را می‌دهد، میلیونها هکتار خاک آن نقاط، مدیریت‌پذیر بوده و با اعمال مدیریت علمی در خور آن زمین‌ها، می‌توان عملکرد و محصول مطلوبی را به دست آورد. چون به جز هوا و انرژی آنچه در اختیار بشر گذارده می‌شود، از منابع خاک تأمین می‌شود.  لذا بایستی با تلاش شبانه‌روزی از خاک‌های کشور صرفنظر از نوع مالکیت یا کاربری، مانند مرزهای کشور از آنها پاسداری نمود تا با رفتار اخلاق مدار با این منبع طبیعی ودیعه نهاده شده ضمن  بهره برداری پایدار از فروپاشی آن که به بیابان‌زائی، زوال اقتصادی و مهاجرت اجباری روستائیان منجر می‌شود جلوگیری و  برای  نسلهای آتی کشور  حفظ نمائیم. لذا  هر حال هر ایرانی که به هر ترتیب اعم از مستقیم یا غیر مستقیم از مواهب بی‌نظیر این مرز و بوم مانند خاک، آب، جنگل، مرتع، حیات وحش و … بهره‌مند می‌شود، مسئولیت نگهداری و پایش آن منبع را صرفنظر از وجود یا فقدان قوانین لازم، بایستی عهده‌دار شود.  زیرا هر هکتار خاک کشاورزی کارخانه‌ایست بدون دودکش که با اعمال مدیریت مدبرانه برای همیشه می‌تواند در چرخه تولید باقی مانده و نیاز مواد غذائی و خام مورد نیاز جامعه ایران را تأمین کند. در مورد منابع آب ایران نیز که خوشبختانه خاستگاه ۹۵٪ آن در درون مرزهای کشور است، جز در سال‌های خشکسالی محتوم منطقه‌ای، قاره‌ای و جهانی که از آن گریزی نیست، از کمیت و کیفیت مناسبی برخوردار بوده و برای مصرف معقول و غیر مسرفانه حتی با استاندارد کشورهای پیشرفته و غوطه‌ور در آب کفایت می‌کند ولی در صورت ادامه اسراف و فقدان مدیریت جامع و یکپارچه کشوری، هیچ مقدار برف و باران تکافو نخواهد کرد. در تغذیه گیاهان نیز که به منظور برداشت یک محصول با کیفیت و کمیت مناسب و اقتصادی صورت می‌گیرد، می‌توان با بهره‌مندی از دانش بشری بسیاری از ترکیبات و عناصری را که هم‌اکنون به صورت انواع قرص‌ها و مکمل‌های غذائی مصرف می‌شود، از طریق غنی‌سازی طبیعی محصولات کشاورزی نیاز به این ترکیبات شیمیائی را که همواره با آثار جانبی ناخواسته همراهند جایگزین کرده و قوت غالب مردم را از نظر کیفی بهبود بخشید(بای‌بوردی، ۱۳۸۷)[۱].

            طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (۲۰۰۷)، رتبه بهداشتی جامعه ایران ۱۲۲ می‌باشد و علت اصلی آن  حاکمیت سوء تغذیه بوده که یکی از دلائل مهم آن  عدم رعایت اصول مصرف بهینه کود در مزارع و باغ‌ها و عدم توجه به محتوی شعار پیشگیری بهتر از درمان می‌باشد. به طور کلی همبستگی تنگاتنگی بین سلامت خاک و امنیت غذایی وجود دارد. محققین و کارشناسان بحران بیماری خاک را فاجعه‌ای بی‌سر و صدا (سونامی خاموش) خوانده‌اند که سبب تشدید سوء تغذیه در جوامع انسانی شده است. منشاء بروز هفت بیماری از ۱۳ بیماری‌ عمده در جهان به طور مستقیم و بقیه به طور غیرمستقیم، سوء تغذیه می‌باشد. امروزه علت شیوع انواع بیماری‌ها را در پائین بودن کیفیت خاکهای زراعی و برنگرداندن مجدد عناصر غذایی برداشت شده از خاک به ویژه ریزمغذی‌ها می‌دانند(ملکوتی و همکاران، ۱۳۸۷).

            بهبود تغذیه گیاهی در نهایت وسیله‌‌ای برای بهبود کمی و کیفی وضعیت تغذیه انسان‌ها می‌باشد. درست است که تلاش می شود روزانه حدود ۳۰۰۰ کیلوکالری برای هر فرد انرژی تامین شود و شاید حدود ۹۰ درصد مردم انرژی مورد نیاز خود را تامین می‌نمایند. لیکن حداقل با شرایط موجود بیش از دو سوم جمعیت کشور دچار گرسنگی سلولی هستند. برای رفع این مشکل بنا به درخواست مسوولین اجرایی وقت، حقیر از اوایل دهه هفتاد شمسی به مدت ۱۲ سال با کمک بی‌شائبه دولت و مسوولین وزارت کشاورزی وقت، شروع به اصلاح ساختار تغذیه‌ای ملت بزرگ ایران از طریق اصلاح و تکمیل تغذیه گیاهی با بکارگیری کودهای کامل و ریزمغذی‌ها نمودم. با بکارگیری نیروی عظیم تحقیقاتی و بسیار گسترده وزارت کشاورزی برای تحقیقات در زمینه مصرف بهینه کود در سرتاسر کشور و اجرای بیش از ۵۰۰۰ تحقیق کاربردی در اواخر دهه ۷۰ و جمع‌بندی نتایج، بالاخره تصمیم‌گیری شد که به جای مصرف فقط دو عنصر غذایی نیتروژن و فسفر، به علت وضعیت خاص خاک‌های  زراعی و آب‌های آبیاری، مصرف کودهای کامل که ترکیبی از نیتروژن، فسفر، پتاسیم، گوگرد، کلسیم و منیزیم و ریزمغذی‌هایی شامل عناصری چون روی، منگنز، آهن، مس و بور بود،  استفاده شود. خوشبختانه این تصمیم علمی بزرگ با استقبال گسترده دولت وقت روبرو گردید و در این راستا دستورات لازم بر مبنای تحقیقات انجام یافته صادر و به تدریج غنی‌سازی محصولات تولیدی کشاورزی از مزرعه آغاز گردید. به تبع این تصمیم‌های بزرگ، احداث بیش از ۱۰۰ کارخانه تولید کودهای کامل، زیستی، عالی و ریزمغذی‌ها در کشور آغاز گردید و کشور می‌رفت تا در این راستا به نتایج بسیار خوب برسد که با تغییر مدیریت اجرایی کشور، این کارهای زیربنایی نیمه کاره رها شد و چند سال است که به تعطیلی گرائیده است. امید است  با اصلاح ساختارها و روش‌ها و با مراجعه به سیاست‌های توسعه پایدار در بخش کشاورزی و احساس تعهد از سوی مسوولین نسبت به افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی، بهبود تغذیه و به تبع آن سلامتی مردم بزرگ ایران و جلوگیری از سوء تغذیه و گرفتاری کودکان و جوانان این سرزمین به انواع بیماری‌های مزمن و غیرمزمن ناشی از سوء تغذیه، از هدر رفت میلیاردها دلار هزینه درمان، سلامت جامعه را تضمین و به آنان بازگردانیم(کلانتری، ۱۳۸۷)[۲].

            در اینجا اضافه می‌نماید که تفکر حاکم بر بخش کشاورزی و حتی کشور تا دهه ۷۰، افزایش عملکرد بود. لیکن در راستای تولید پایدار، ارتقاء کیفیت محصولات کشاورزی و حفظ محیط‌زیست، فرهنگ سازی  مصرف بهینه کودهای شیمیائی و آلی  حاصل اجرای بیش از ۵۰۰۰ طرح تحقیقاتی در سطح کشور آغاز و فرمول کودی کشور بطور نسبی اصلاح گردید و با تصویب موضوع غنی‌سازی  در دو دوره متوالی؛ شورای عالی سلامت (مرداد ماه، ۱۳۸۳) و هیأت محترم دولت (آبان ماه، ۱۳۸۵)، تفکر مصرف بهینه کودها در سطحی فرا بخشی ادامه یافت. متن دو مصوبه شورای عالی سلامت و هیأت محترم وزیران به شرح ذیل می‌باشد:

۱- بند ۵ مصوبه شورای‌عالی سلامت در مرداد ماه ۱۳۸۳: که به موجب آن  وزارت جهاد کشاورزی موظف گردید  نسبت به اصلاح ریزمغذی‌های خاک‌های کشاورزی در ظرف مدت ۳ ماه با برنامه‌ای مشخص اقدام نماید.

۲-بند ۲۴ مصوبه هیأت محترم وزیران در آبان ماه ۱۳۸۵: هیأت محترم دولت با تأکید بر سیاست اصولی قبلی شورای عالی سلامت وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و بهداشت ، درمان و  آموزش پزشکی را موظف نمود هماهنگی و همکاری لازم  جهت اصلاح ریزمغذی های  خاک را همگام با برنامه غنی‌سازی آرد در کشور بگونه ای  داشته باشند تا هر دو برنامه به نفع مطلوب انجام شده و تداخل اجرایی نداشته باشند. بموجب این مصوبه  مسئولیت اجرای این بند به عهده وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته  و وزارتخانه یاد شده موظف گردید تا  نتیجه را به دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی اعلام نماید.  در نتیجه فعالیتهای فوق جهت‌گیری کلی وزارت در اوایل دهه ۸۰، از افزایش عملکرد به افزایش عملکرد، بهبود کیفیت، پایداری در تولید، تأمین امنیت غذایی، حفاظت از محیط زیست و ارتقاء سطح سلامت جامعه تغییر یافت. بدین‌ترتیب، حداقل در شعار (و نه در عمل)، چرخه تولید پایدار (خاک سالم، گیاه سالم و انسان سالم) مطرح  که بایستی نهادینه گردد (شکل‌های‌ ۱ و ۲).

جمع‌بندی و پیشنهادها

       در حال حاضر مصرف بهینه کود مؤثرترین، سریع‌ترین، سهل‌الوصول‌ترین و از نظر اقتصادی قابل توجیه‌‌ترین راه تحقق افزایش عملکرد هکتاری (کمّی-کیفی) محصولات کشاورزی می‌باشد. افزایش تولیدات کشاورزی در جهان طی چهار دهه گذشته پس از نزولات آسمانی، عمدتاً مرهون مصرف کودها بوده است. در کشورهایی که مصرف کود در آنها مشابه ایران، غیر متعادل است افزایش عملکرد هکتاری ۳۳ درصد، لیکن در کشورهایی که مصرف کود در آنها بهینه است این افزایش تولید، حداکثر (۶۰ درصد) می‌باشد. به‌طورکلی، کودها عناصر غذایی مورد نیاز را برای رشد گیاهان تأمین می‌کنند. در صورت رعایت نکات فنی در مصرف کودها، از استهلاک مجموعه عناصر مغذی خاک جلوگیری شده و به ایجاد توازن مورد نیاز بین عناصر مزبور در خاک منجر می‌گردد. هرگاه افزایش مصرف کود در جهت اهداف یاد شده باشد، وسیله موثری در فزونی تولید محصولات کشاورزی و حصول به امنیت غذایی برای کشور محسوب می‌شود.

     در راستای گسترش و نهادینه سازی تفکر خاک سالم ، غذای سالم ، جامعه سالم  اکنون انتظار ما از مسئولین محترم برای فرهنگ‌سازی موضوع، آن است که:

• وضعیت تولید و مصرف بهینه کودهای آلی، زیستی و شیمیائی از طریق تصویب آیین‌نامه اجرایی ضوابط بند ب ماده ۶۱ قانون برنامه چهارم توسعه و تصویب قانون کود در کشور ساماندهی شود.  بدیهی است با رعایت اصول مصرف بهینه کودی در مزارع و باغها، افزون بر افزایش ۲۵ درصدی عملکرد، کیفیت محصولات کشاورزی ارتقاء یافته و به تبع آن  سطح سلامت افراد  جامعه ارتقاء خواهد یافت.
• با عملی کردن امر غنی‌‌سازی در مزارع و باغ‌ها، علاوه بر نیل به تولید پایدار، خودکفایی نسبی و تولید محصولات سالم، رتبه بهداشتی جامعه‌ ایران را که در حال حاضر متأسفانه بسیار پایین می‌باشد، ارتقاء داده تا حداقل دو رقمی شود.
• در برنامه پنجم توسعه، مسئولین اجرایی کشور به جای تامین کالری روزانه جامعه، سیر کردن سلول‌های گرسنه جامعه را از طرق غنی‌سازی محصولات کشاورزی، هدفمند نمودن یارانه کودها و خرید محصولات کشاورزی به ویژه گندم بر مبنای کیفیت مدنظر قرار دهند. در خاتمه چکیده شرح حال علمی اینجانب برای مزید استحضار ضمیمه می‌باشد تا در صورتی که لزوم به ذکر افتخارات و جوایز متعلقه در جلسه مذکور باشد، از آن استفاده گردد.
• طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، رتبه بهداشتی جامعه ما ۱۲۳ در میان کشورها است که متأسفانه رتبه بسیار پایینی است و علت اصلی آن نیز سوء تغذیه می‌باشد. به رغم آن که بیش از ۸۵ درصد مردم جامعه ما سیر می‌باشند، لیکن حدود ۹۰ درصد به نحوی از گرسنگی سلولی رنج می‌برند.
• تحقیقات ما ثابت کرده ‌است که رابطه تنگاتنگی بین خاک سالم، گیاه سالم و انسان سالم وجود دارد و منشأ اکثر کمبودها و بیماری‌های انسانی به سوء تغذیه بر می‌گردد. تغذیه نامتعادل گیاهی که متأسفانه امروزه گریبانگیر بخش کشاورزی ما شده است، منجر به سوء تغذیه انسان گردیده و از علائم آن در جامعه ایرانی می‌توان به ریزش مو، بداخلاقی، سرماخوردگی‌های مزمن، کم حوصلگی، خستگی مفرط، درد مفاصل، پوسیدگی دندان، قد کوتاهی، افسردگی، کم خونی، ایمنی پائین بدن و سرطان گوارشی اشاره نمود.
• با بهبود تغذیه گیاه که عمدتاً با مصرف بهینه کودها مخصوصاً کودهای ریزمغذی، زیستی و آلی در خاک سالم در مزرعه تحقق می‌یابد، علاوه بر افزایش کمّی و کیفی محصولات کشاورزی، کمبودها برطرف شده، وضعیت تغذیه‌ای مردم اصلاح و به دلیل افزایش ایمنی بدن، نیاز به انواع داروها در کشور بطور چشمگیری کاهش می‌یابد. با انجام این امر مهم که از طریق تغییر در سیستم یارانه‌ای کودها با هزینه‌ای بسیار اندک قابل تحقق می‌باشد، علاوه بر صرفه‌جوئی ارزی، اشتغال وسیعی در کشور از طریق راه‌اندازی مجدد کارخانه‌های به تعطیلی کشیده شده تولید کودهای زیستی، آلی، شیمیایی و ریزمغذی، ایجاد می‌گردد.
• تحقیقات ۳۰ ساله اینجانب، همکاران و دانشجویان سخت کوشم در اقصی نقاط کشور که در بیش از ۱۵۰۰ کتاب، مقاله و نشریه به چاپ رسیده، نشان می‌دهد که اگر فرآیند غنی‌سازی محصولات کشاورزی در مزارع و باغ‌ها انجام گیرد و مصرف نان سبوس‌دار غنی‌شده بین عموم رایج گردد، نه تنها رتبه بهداشتی ما تا حد ۵۰ درصد اصلاح خواهد شد، بلکه به شادابی جامعه نیز از طریق سیرشدگی سلولی (رفع گرسنگی سلولی) افزوده شده و در نهایت موجب خشنودی تولید کنندگان بخش کشاورزی، مصرف کنندگان و رضایت خداوند متعال خواهد گردید.
• غنی‌سازی که در حال حاضر بر روی آرد در برخی از نقاط کشور در شرف انجام است، چون تنها در برگیرنده آهن و اسید فولیک است، نمی‌تواند به عنوان غنی‌سازی کامل تلقی شود. بنابراین، اجرای آن از نظر سیرشدگی سلولی هر چند که یک گام به جلو است، لیکن چندان مؤثر نیست و بایستی از مزرعه و یا از کارخانجات آرد آنرا بطورکامل و با استفاده از تولیدات داخلی انجام داد.
• در حال حاضر بیش از ۸۰۰۰ میلیارد ریال یارانه عمدتاً به دو نوع کود، یعنی کودهای نیتروژنی و فسفاتی پرداخت می‌شود. در حالیکه باید توجه داشت که اولاً کارآیی این دو کود به دلایل مختلف پایین است و ثانیاً این کودها به دلیل اینکه باعث تجمع نیترات و کادمیم در انواع محصولات کشاورزی می‌شوند، نقش چندان مثبتی بر سلامتی جامعه ندارند. پرداخت چنین یارانه سنگینی تنها به این دو کود باعث شده که مولدین کشاورزی در کشور، چندان رغبتی به استفاده از دیگر کودها، به ویژه کودهای زیستی، آلی و ریزمغذی نداشته باشند. حال آنکه مصرف کودهای اخیر افزون بر سازگار بودن با محیط زیست، نقش بسیار مثبتی بر سلامتی انسان دارند. بنابراین در مقطع کنونی مدیریت علمی تولید و مصرف انواع کودها امری اجتناب‌ناپذیر است.

محمد جعفر ملکوتی

استاد گروه خاکشناسی دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس